Bizans Maden Sanatı Dini Törenlerde Kullanılan(Liturjik) Eşyalar

Maden, Bizans el sanatlarında gerek dinî işlevli (liturjik) eşyalarda gerek günlük kullanım eşyalarında yoğun olarak kullanılan bir malzemedir. Bu çalışmada, 1992-1997 yılları arasında Türkiye müzelerinden saptanan ve kiliselerde özellikle Ökaristi ayini sırasında kullanılan 125 obje (paten, kalis, kaşık, ibrik, trulla, buhurdan, yelpaze, kitap kapağı, haç ve haç kaidesi) tanıtılmış; teknik, işlev, form, bezeme, üslup özellikleri ile değerlendirilerek tarih önerileri yapılmıştır. Gümüş, bronz ve bakır madenlerinden yapılan ayin objeleri üzerlerindeki süslemelerin zenginliğinin yanı sıra yüklendikleri sembolik anlamlar ile de ön plana çıkar: patenin İsa’nın bedenini sembolize eden kutsal ekmek, kalisin İsa’nın kanını sembolize eden kutsal şarap için kullanılması gibi. Bu kitap, Türkiye müzelerinin Bizans maden eserleri ve dinî işlevli (liturjik) eşyalar açısından ne kadar zengin olduğunu ortaya koymaktadır.

İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ ...............................................................................................IX
GİRİŞ ....................................................................................................1
I. BİZANS MADEN SANATI VE LİTURJİ İLE İLGİLİ
KAYNAK VE ARAŞTIRMALAR ...................................................5
I.1. KAYNAKLAR ...........................................................................5
I.1.1. Yazılı Kaynaklar ................................................................5
I.1.1.1. Tarih Kaynakları ...................................................5
I.1.1.2. Manastır Vakfi yeleri ..............................................6
I.1.1.3. Beyannameler .......................................................7
I.1.2. Görsel Kaynaklar ..............................................................7
I.1.2.1. Anıtsal Resim Sanatı .............................................7
I.1.2.2. El Yazmaları ..........................................................8
I.1.2.3. El Sanatı Ürünleri .................................................8
I.2. ARAŞTIRMALAR .....................................................................9
I.2.1. Türkiye Müzelerindeki Maden Eserler İle İlgili
Araştırmalar ......................................................................9
I.2.2. Türkiye Dışındaki Müze ve Koleksiyonlarda Bulunan
Maden Eserler İle İlgili Araştırmalar ..............................12
I.2.3. Türkiye’deki Maden Ocakları, Yapım ve Süsleme
Teknikleri İle İlgili Araştırmalar .....................................17
I.2.4. Bizans Ortodoks Liturjisi ile İlgili Araştırmalar ..............18
II. BİZANS ORTODOKS KİLİSESİNDE LİTURJİ VE
LİTURJİK EŞYALAR ...................................................................21
II.1. LİTURJİ .................................................................................22
II.1.1. İmparatorluk Liturjisi ...................................................22
II.1.2. Doğum Liturjisi ............................................................24
V
II.1.3. Ölüm Liturjisi ...............................................................24
II.1.4. Vaftiz Liturjisi ..............................................................26
II.1.5. Ökaristi (Şükran) Ayini ................................................27
II.1.5.1. Ökaristi (Şükran) Ayininde Kullanılan
Eşyalar ............................................................32
II.1.5.2. Liturjik Eşyaların İşlevi Aydınlatıcı
Özellikleri .......................................................38
III. LİTURJİK EŞYALARDA MALZEME VE TEKNİK ..................45
III.1. ORTA ÇAĞ’DA TÜRKİYE VE TÜRKİYE DIŞINDA
ÜRETİM YAPAN MADEN OCAKLARI VE
ATÖLYELER .......................................................................45
III.2. MALZEMELER ..................................................................50
III.3. YAPIM VE SÜSLEME TEKNİKLERİ ...............................52
III.4. KONTROL DAMGALARI .................................................56
IV. BİZANS DÖNEMİNE AİT KİLİSE HAZİNELERİ ....................59
IV.1. BAŞKENT VE ANADOLU KÖKENLİ HAZİNELER ......59
IV.1.1. Kumluca (Sion) Hazinesi .........................................59
IV.1.2. Antakya Hazinesi .....................................................61
IV.1.3. Caginkom Hazinesi ..................................................63
IV.1.4. İzmir Hazinesi ..........................................................64
IV.1.5. Lapseki Hazinesi ......................................................64
IV.2. ANADOLU DIŞINDA BULUNAN HAZİNELER .............65
IV.2.1. Stuma Hazinesi ........................................................65
IV.2.2. Riha Hazinesi. ..........................................................65
IV.2.3. Hama Hazinesi .........................................................66
IV.2.4. Phela Hazinesi ..........................................................69
IV.2.5. Beth Misona Hazinesi ..............................................70
IV.2.6. Ma’aret En-Noman Hazinesi....................................71
IV.2.7. Marato tes Myrtes Hazinesi .....................................72
VI
VII
IV.2.8. Sarabaon Hazinesi ....................................................72
IV.2.9. Kıbrıs Hazinesi .........................................................73
IV.2.10. Galluniau Hazinesi ..................................................73
V. BİZANS TASVİR SANATINDA LİTURJİK EŞYALAR .............75
VI. DEĞERLENDİRME ....................................................................79
VI.1. Malzeme ve Teknik .............................................................80
VI.2. Biçim ve Boyut ...................................................................91
VI.3. Süsleme ve İkonografi .......................................................105
VI.4. Kompozisyon ....................................................................126
VI.5. Üslup .................................................................................132
VI.6. Tarihlendirme ....................................................................137
VII. SONSÖZ ...................................................................................151
VIII. KATALOG ...............................................................................155
Kısaltma Listesi .......................................................................156
Tipoloji .....................................................................................157
Paten .........................................................................................160
Kalis .........................................................................................165
Kaşık ........................................................................................169
İbrik ..........................................................................................170
Trulla ........................................................................................171
Buhurdan ..................................................................................172
Yelpaze .....................................................................................202
Kitap kapağı .............................................................................203
Tören Haçı ...............................................................................204
Haç kaidesi ...............................................................................221
İşlevi tartışmalı eserler .............................................................224
Tepsi .........................................................................................224
Kâse ..........................................................................................224
Kutu ..........................................................................................225
Kadeh .......................................................................................225
KAYNAKÇA ....................................................................................227
VIII
EKLER ..............................................................................................247
EK-1 Katalogda Tanıtılan Eserlerin Listesi ............................247
EK-2 Katalogda Tanıtılan Eserlerin Ölçü Listesi ...................250
EK-3 Paten-Karşılaştırma Örnekleri ......................................255
EK-4 Kalis-Karşılaştırma Örnekleri .......................................256
EK-5 Kaşık-Karşılaştırma Örnekleri ......................................257
EK-6 İbrik-Karşılaştırma Örnekleri .......................................261
EK-7 Trulla-Karşılaştırma Örnekleri ......................................261
EK-8 Buhurdan-Karşılaştırma Örnekleri ...............................261
EK-9 Yelpaze-Karşılaştırma Örnekleri ...................................265
EK-10 Kitap Kapağı-Karşılaştırma Örnekleri ..........................265
EK-11 Haç-Karşılaştırma Örnekleri .........................................266
EK-12 Haç Kaidesi-Karşılaştırma Örnekleri ...........................267
EK-13 Kâse-Karşılaştırma Örnekleri .......................................267
EK-14 Kutu-Karşılaştırma Örnekleri .......................................267
EK-15 Bizans Tasvir Sanatında Liturjik Eşyalar ......................268
ÇİZİM LİSTESİ ................................................................................275
FOTOĞRAF LİSTESİ ......................................................................277
ÇİZİMLER ........................................................................................285
FOTOĞRAFLAR .............................................................................304